De Q-koorts: lessen voor de toekomst

De Q-koorts stond recent weer volop in de belangstelling. Na de heftige uitbraken in de periode 2007-2011, waarvan duizenden mensen ziek werden en waaraan waarschijnlijk 74 mensen zijn overleden, werd de ziekte dankzij verplichte en geregistreerde vaccinatie van geiten en schapen vrijwel geheel onder controle gebracht. Waren er in 2009 liefst 2354 Q-koortspatiënten, in 2016 waren het er nog maar 12. De gehanteerde aanpak lijkt dus goed te werken. De afwikkeling van de ziekte bij patiënten en nabestaanden verloopt daarentegen een stuk moeizamer, zo blijkt uit een recente uitspraak van de rechtbank Den Haag en een rapport van de Nationale ombudsman.

Bij vonnis van 25 januari 2017 wees de rechtbank Den Haag1 alle vorderingen van 297 patiënten en nabestaanden af in een procedure die tegen de Staat der Nederlanden was aangespannen. De Staat was onrechtmatig handelen verweten: patiënten zouden vooraf onvoldoende zijn geïnformeerd over de bekende gevaren van Q-koorts en de Staat zou te lang hebben gewacht met het treffen van adequate maatregelen om hen tegen die gevaren te beschermen. In een zeer uitvoerig vonnis van bijna 70 pagina’s komt de rechtbank tot de conclusie dat de Staat in civielrechtelijke zin geen verwijt kan worden gemaakt. Ten aanzien van de klacht dat de maatregelen onvoldoende en te traag waren, overweegt de rechtbank dat de Staat in de periode tot de zomer van 2009 diverse onderzoeken heeft geïnitieerd en gevolgd en maatregelen van algemene aard heeft genomen (met betrekking tot onderzoek, meldplicht, tests, hygiëne en mest). Vanaf oktober 2009 kon met een tankmelktest worden vastgesteld of een bedrijf wel of niet besmet was. Volgens de rechtbank behoefde die test niet eerder te worden ingezet. Daarna heeft de Staat voor besmette bedrijven diverse verdergaande maatregelen getroffen, zoals een vervoersverbod, een fokverbod, een vaccinatieplicht en een ruimplicht. Door het treffen van al deze maatregelen heeft de Staat volgens de rechtbank gehandeld in overeenstemming met zijn rechtsplicht. Ook de informatieverstrekking – het tweede hoofdverwijt – was volgens de rechtbank in orde: de algemene voorlichting over Q-koorts was voldoende en omwonenden en passanten konden op basis van de verstrekte informatie weten in welke gemeenten zich een (mogelijk) besmet bedrijf bevond. Verder werd via de site van het RIVM informatie verstrekt over gebieden waarin veel mensen ziek waren geworden. Doordat de rechtbank de balans zo ruimschoots in het voordeel van de Staat laat uitvallen, zal de uitspraak voor patiënten en nabestaanden vermoedelijk als een grote teleurstelling worden ervaren.

Teleurstelling bleek ook uit het rapport van de Nationale ombudsman dat 6 weken later, op 7 maart 2017, werd gepresenteerd.2 De Nationale ombudsman stelde vast dat de situatie voor de Q-koortspatiënten in de afgelopen jaren niet is verbeterd. Na een eerder rapport van de ombudsman uit 20123 had de Staat wel maatregelen getroffen: protocollen waren aangepast en het zicht op en de controle van de veehouderijen waren op orde gebracht. Verder was de stichting Q-support opgericht, die met een budget van EUR 10 miljoen patiënten ondersteunt en onderzoek uitvoert naar Q-koorts en behandelperspectieven. Maar de belangrijkste aanbevelingen – maak excuses en bied financiële compensatie aan de Q-koortspatiënten en nabestaanden aan – werden niet opgevolgd. De Nationale ombudsman constateert voorts dat er wantrouwen blijft bestaan. Burgers maken zich zorgen dat het belang van hun gezondheid het moet afleggen tegen het economisch belang. 

Ook uit diverse passages in de uitspraak van de Rechtbank blijkt dat bij de aanpak van de Q-koorts het belang van de sector vaak voorop stond. Dat gold voor het besluit tot aanwijzing van de Q-koorts als besmettelijke ziekte, voor het treffen van maatregelen en voor de communicatie over de ziekte. Het publiek moest volstaan met een melding van de naam van de gemeente waar een besmet bedrijf was gevonden en een kaartje op de site van het RIVM met het gebied waar veel mensen ziek werden. Pas nadat er dodelijke slachtoffers waren te betreuren, werd tot het treffen van verdergaande maatregelen besloten en werden besmette bedrijven met naam genoemd.

Het gebrek aan transparantie en de zweem van bescherming van de belangen van de sector boven die van de burger, dragen bij aan argwaan van burgers ten opzichte van de intensieve veehouderij. Wat staat hun na de Q-koorts, die als een verrassing kwam, bij de uitbraak van de volgende op de mens overdraagbare dierziekte te wachten?

Terwijl de rechtbank oordeelt dat de Staat de rechterlijke toets der kritiek kan doorstaan, legt de Nationale ombudsman de vinger terecht op vele zere plekken. Niet alleen de aanbevelingen om de positie van de patiënten te verbeteren, ook de aanbevelingen om een centraal informatiepunt bij uitbraken in te richten en om met provincies en gemeenten te spreken over de mogelijkheid om de gezondheidsbelangen van omwonenden bij uitbreiding of bouw van veehouderijen te borgen, verdienen ruime steun en opvolging.