Voorwoord

Voorwoord

De sluiting van het Groningengasveld mag dan sinds 1 oktober 2023 een feit zijn. Het Groningengasveld zal niettemin nog menig juridische pen blijven beroeren en niet ophouden te inspireren tot debatten. Zo blijkt ook uit deze NTE-aflevering. Het rapport "Groningers boven gas" dat de parlementaire enquêtecommissie aardgaswinning Groningen (Commissie) in februari 2023 heeft gepresenteerd geeft mr. Laurens Ford aanleiding tot een aantal kritische kanttekeningen. Die kanttekeningen betreffen zowel het door de Commissie gekozen perspectief als de feitenweergave. Het artikel is rijk aan historische informatie.

De parlementaire enquête was ook één van de onderwerpen, die aan bod kwamen tijdens de bijeenkomst van de NeVER over "Sluiting van het Groningengasveld - Hoe en hoe verder", die twee dagen na de sluiting plaats vond op 3 oktober 2023. Dit bood een boeiende inkijk vanuit het perspectief van een lid van de parlementaire enquêtecommissie, mr. Stieneke van der Graaf.

Op 27 december 2023 werd bekend dat Jacques Delors is overleden. Dit feit is uitgebreid in de diverse media besproken en hoewel het niet de bedoeling is van de redactie van het NTE om in dit kielzog mee te gaan, vormt het toch aanleiding tot enige reflectie inzake zijn streven om te komen tot een interne energiemarkt. Delors heeft in 1986 aan de wieg gestaan van de Europese Akte die in juli 1987 in werking is getreden en die onder meer tot doel had om verdergaande harmonisatie van wetgeving tot stand te brengen. Deze harmonisatie zou moeten leiden tot de totstandkoming van een interne markt op 31 december 1992.  Anders dan voorheen maakte de Europese akte het mogelijk dat Europese wetgeving (richtlijnen en verordeningen) met meerderheid van stemmen kon worden aangenomen.

Van extra belang is dat voornoemde interne markt niet alleen de 'traditionele' economische sectoren zou moeten betreffen (zie Witboek "De voltooiing van de Interne Markt" (COM (85) 310), maar dat Delors ook heeft gekeken naar de mogelijkheden om het concept uit te breiden tot de energiemarkt. Een analyse van de obstakels en de uitdagingen is opgenomen in het Werkdocument 'De Interne Energiemarkt' van juni 1988 (COM (88) 238 def). Met dit werkdocument heeft voor het eerst een analyse plaatsgevonden van de mogelijke toepassing op de energiesector van de beginselen van vrij verkeer van goederen, diensten, personen en kapitaal zonder belemmering van de mededinging. Dit is van bijzonder belang gebleken voor de netwerkgebonden sectoren als elektriciteit en gas die tot dan de facto van dit beginsel waren ontheven op grond van het toenmalige artikel 90 EEG Verdrag dat bepaalde dat ondernemingen belast met het beheer van diensten van algemeen economisch belang (zoals de nutssector) in beginsel vallen onder de regels van dit Verdrag (vrije verkeer en mededinging) maar hiervan ontheven kunnen worden indien toepassing ervan, in feite of in rechte, zou betekenen dat zij de hun toevertrouwde bijzondere taak niet zouden kunnen uitvoeren. Met andere woorden, op grond van deze bepaling konden lidstaten besluiten om de beginselen inzake het vrije verkeer en de mededinging niet toe te passen op de elektriciteits- en gassector.

Sinds eind jaren '80 gold deze uitzonderingspositie niet langer zonder meer voor de energiesector. Sinds het Werkdocument van 1988 heeft de Europese wetgever een enorme hoeveelheid wetgeving uitgevaardigd die de energiesector ingrijpend heeft gewijzigd. Wat betreft de elektriciteits- en gassector zijn na de eerste voorzichtige poging tot het invoeren van de transparantie- en transitrichtlijnen, verschillende Elektriciteits- en Gasrichtlijnen (1996, 1998, 2003, 2009, 2019)  tot stand gekomen. Zelfs voor de upstream olie- en gassector  is in 1994 een richtlijn in werking getreden: de Koolwaterstoffenrichtlijn. Al deze richtlijnen hadden als doel om de energiemarkt te liberaliseren, d.w.z.. de beginselen van het vrije verkeer en mededinging hierop toe te passen. Los hiervan gold ten aanzien van de EEG, EG en naderhand de EU nog een belangrijk streven en dat is de marktintegratie, d.w.z.. de noodzaak om te komen tot één Europese energiemarkt. De meeste Elektriciteits- en Gasverordeningen die sinds 2003 zijn gepresenteerd, richten zich op dat laatste aspect.

Op basis van het bovenstaande is de energiesector de afgelopen 25 jaar ingrijpend veranderd. De de facto of de jure verticaal geïntegreerde energiesector bestaat niet meer. In plaats daarvan bestaat de markt uit verschillende commerciële productie-, leverings- en andere energiebedrijven. Handel vindt plaats via handelsplatvormen zoals energiebeurzen. Het besef dat netwerken natuurlijke monopolies zijn en dat de levering van gas en elektriciteit een algemeen economisch belang dient, bestaat onverlet. De Europese en nationale wetgeving adresseert dit door middel van bepaalde vergunningen, tariefregulering en het toepassing van het concept 'diensten van algemeen belang'.

Is de 'interne energiemarkt' 25 jaar nadat dit concept werd geïntroduceerd ook  daadwerkelijk tot stand gekomen? Duidelijk is dat de beoogde datum van 31 december 1992 niet is gehaald. Het is echter de vraag of deze interne energiemarkt nu wel is voltooid. Het blijkt dat er nog steeds onvoldoende grensoverschrijdende energieverbindingen zijn en verschillende partijen onvoldoende baat hebben bij de vrije markt. Anderzijds is de energiemarkt ingrijpend gewijzigd als gevolg van andere beleidsdoelen zoals de-carbonisatie en voorzienigs – en leveringszekerheid. Wie had eind jaren '80 kunnen bedenken dat 25 jaar later de winning en levering van aardgas een steeds kleinere rol gaat spelen en dat 'nieuwe' energiebronnen zoals offshore windenergie en groene waterstof een prominente plaats zullen gaan innemen in de energiemix? Sinds 2007 introduceert de EU Commissie niet langer nieuwe voorstellen voor de energiesector alleen, maar komt het met zogenaamde 'energie- en klimaatpakketten'. Hiermee richt de aandacht zich in toenemende mate op de invoering van schone (hernieuwbare) energiebronnen, de beperking van de CO₂-uitstoot en het bevorderen van  energiebesparing en -efficiency.

Los van de vraag of de interne energiemarkt is voltooid, rijst de vraag of de beginselen om deze interne energiemarkt te bereiken ook geschikt zijn om de andere genoemde beleidsdoelen te halen. Vergt voorzieningszekerheid meer overheidssturing? Moeten vereisten inzake 'unbundling' en netwerkregulering worden aangepast om nieuwe markten te ontwikkelen?  Een voorzichtige conclusie is dat de interne energiemarkt waarschijnlijk nooit af is, mede omdat de energiesector en de energiemix voortdurend veranderen. De energierecht specialisten zullen genoodzaakt zijn om deze ontwikkelingen op de voet te blijven volgen en daarbij voortdurend in het oog te houden dat energie een eerste levensbehoefte is en ten dienste staat van het algemeen belang. Dit besef is sinds eind jaren '80 niet veranderd, maar de reguleringsinstrumenten wel.     

De redactie