Voorwoord

Enkele maanden nadat het faillissement van Lehman Brothers was uitgesproken, werd een onderzoeker aangesteld om de oorzaken van dat faillissement te achterhalen. Toen Anton Valukas op 11 maart 2010 zijn rapport presenteerde, sloeg het in als een bom. Lehman bleek kort voor balansdatum voor enorme bedragen (tot wel USD 50 miljard) aan repurchase agreements of repo’s te zijn aangegaan, die kort daarna weer werden teruggedraaid. Met deze transactie verkreeg de bank financiering (geld) tegen zekerheid in de vorm van effecten. Preciezer gezegd: tot zekerheid van terugbetaling van het geld droeg de bank voor minstens datzelfde bedrag aan effecten over, die na ommekomst van de periode waarvoor de transactie was aangegaan moesten worden teruggekocht. Deze repo’s kwamen conform de toenmalige boekhoudkundige regels in de financiële verslaglegging terecht als een contante verkoop en levering van activa (de juridische werkelijkheid) en niet als een lening op onderpand van effecten (de economische werkelijkheid). Hierdoor kon Lehman haar financiële situatie veel rooskleuriger voorstellen dan zij in de economische werkelijkheid was. Vlak voor rapportagedatum betaalde zij namelijk met de verkregen financiering schulden af waarmee haar leverage aanzienlijk verbeterde. Vlak na rapportagedatum werden dan weer leningen opgenomen om de terugbetaling onder de repo te kunnen doen, en was de schuld terug op het oude niveau. Zo gebruikte Lehman repo’s op grote schaal om wederpartijen, beleggers en toezichthouders om de tuin te leiden.
Nu de insolventie van Lehman Brothers vaak wordt beschouwd als het moment waarop de financiële crisis zich vol openbaarde en de val van Lehman bovendien een wereldwijde kettingreactie teweegbracht, kwamen repo’s dan ook snel in beeld bij toezichthouders. Bovendien wordt de repo gezien als een shadow banking transactie, dat wil zeggen: als een niet aan direct overheidstoezicht onderworpen en als een voor de stabiliteit van het financiële stelsel mogelijk gevaarlijke bancaire activiteit. Beide redenen hebben organisaties als de Financial Stability Board ertoe gebracht te (doen) onderzoeken of repo’s en shadow banking meer in het algemeen aan banden zouden moeten worden gelegd. Ook de instellingen van de EU hebben naar aanleiding hiervan shadow banking hoog op de agenda geplaatst.
Inmiddels is een scala aan (met name: Europese) wetgeving geïnitieerd om tot regulering van shadow banking te komen. Het eerste type transactie ten aanzien waarvan uitgewerkte regelgeving in werking is getreden betreft securitisaties. Maar ook ten aanzien van de zojuist besproken repo’s en andere vormen van financiëlezekerheidsovereenkomsten is inmiddels een verordening aangenomen. Het wetgevingsproces staat nog in de kinderschoenen waar het beleggingsfondsen betreft die kredietintermediatie verrichten.
In het themanummer dat voor u ligt, wordt shadow banking vanuit verschillende perspectieven belicht. Steeds is getracht de huidige stand van zaken weer te geven, maar ook een blik op de toekomst te werpen. Zo beschrijft Mariëtte van ’t Westeinde de reeds ingevoerde wetgeving en op stapel staande initiatieven ten aanzien van securitisaties. Frank Graaf neemt repo’s en andere vormen van financiëlezekerheidsovereenkomsten voor zijn rekening, waar Kees Groffen dat doet voor beleggingsfondsen. Deze artikelen volgen op een uiteenzetting van Eric Klaaijsen, Anouk Levels, Koen van der Veer en Peter Wierts, allen medewerkers van DNB, die niet alleen de omvang van het Nederlandse schaduwbankwezen hebben onderzocht, maar ook enkele beleidsdoelen hebben geformuleerd. Het geheel wordt afgesloten met een artikel van Shen Wei, hoogleraar en decaan van de Shandong University Law School, over shadow banking en de (aanstaande) regulering daarvan in China.
Shadow banking is een wereldwijd fenomeen en de omvang van het Chinese schaduwbankwezen enorm. Gevaar voor de stabiliteit van het wereldwijde financiële stelsel en een tweede Lehman Brothers zouden dan ook best eens uit die hoek kunnen komen. Hopelijk helpt dit nummer van het Tijdschrift voor Financieel Recht u daarop voor te bereiden, maar ook de gunstige effecten van shadow banking te doorgronden.