Uit de boekenkast van de bedrijfsethiek (39)
dr. E.D. Karssing*
In de bedrijfsethiek is een groot aantal boeken en artikelen
verschenen waarin op praktische wijze integriteitsvraagstukken
worden behandeld en concrete
aanbevelingen worden gedaan voor het bevorderen van
de integriteit van organisaties en haar medewerkers.
Niet iedereen weet deze publicaties te vinden of heeft tijd
ze te lezen. Daarom kijkt Edgar Karssing geregeld voor
het Tijdschrift voor Compliance in de boekenkast van de
bedrijfsethiek en bespreekt hij een artikel of boek. Deze
bijdragen zijn geen recensies, maar
Artikel kopen € 79,00 excl. BTW
In plaats van abonneren kunt u dit artikel ook afzonderlijk kopen.
een samenvatting
van de belangrijkste conclusies en aanbevelingen van de
auteur(s), die hij zal confronteren met zijn eigen observaties
als trainer en adviseur op het gebied van ethiek en
integriteit.
In dit nummer wordt het boek Persoonlijke notities van
Marcus Aurelius besproken.
1. Inleiding
De mensen zoeken een plek om zich terug te trekken,
op het platteland, aan zee, in de bergen (en gewoonlijk
wil je dat zelf ook maar al te graag). Maar dan
begrijp je absoluut niets van filosofie. Je kunt je toch,
wanneer je maar wilt, terugtrekken in jezelf. Nergens
kan een mens zich immers rustiger en ongestoorder
terugtrekken dan in zijn eigen ziel, vooral als hij in
zijn binnenste zulke vaste overtuigingen heeft dat hij,
zodra hij zich daarin verdiept, zich meteen volkomen
gerust voelt. En met gerustheid bedoel ik niets anders
dan innerlijk op orde zijn.1
Marcus Aurelius
Notitie 1
Vroeger, toen ik nog zelf tenniste, was ik een enorme fan
van de tennisser Mats Wilander. Wat mij zo in hem aansprak
was zijn stoïcijnse onverstoorbaarheid. Zeker als je hem tegenover
John McEnroe zet. Geen enkele tegenslag kon hem
uit zijn spel brengen, hij gaf nooit een krimp. Jammer dat hij
later werd geschorst vanwege cocaïnegebruik.
Notitie 2
Jaren geleden werd ik gebeld door een headhunter. Hij was
op zoek naar een flegmatische compliance officer. Ik heb
hem vriendelijk bedankt. Ik zag mijzelf niet als flegmatisch,
eerlijk gezegd wist ik niet eens wat flegmatisch betekent. Ik
heb het wel meteen opgezocht: onbewogen, onverstoorbaar,
bot, lauw, ongevoelig. Dat leken me geen slechte eigenschappen
voor een compliance officer. Zeker niet als de nadruk
ligt op onverstoorbaar. Bot, lauw en ongevoelig spreekt
me minder aan, maar dat is waarschijnlijk ook niet wat de
headhunter bedoelde.
Notitie 3
Tijdens een workshop bespraken we een voorbeeld waarbij
iemand naar eer en geweten handelt, hoewel dit in strijd
is met de regels. Een deelnemer vroeg aan de casusinbrenger
wat hij ervan zou vinden als dit zijn baan kost, ook al
meent hij dat hij integer handelt. ‘Ach’, zei de casusinbrenger,
‘het leven is vol teleurstellingen’. Ik vind deze uitspraak
van een enorme wijsheid getuigen. In de eerste plaats omdat
hij haarscherp begreep dat integriteit niet hetzelfde is als je
aan de regels houden. Maar vooral, in de tweede plaats, omdat
hij begreep dat ‘gelijk hebben’ niet hetzelfde is als ‘gelijk
krijgen’. De casusinbrenger ging staan voor integriteit,
zelfs als dit hem persoonlijk alleen nadeel zou brengen. Dan
helpt enige stoïcijnse onverstoorbaarheid.
Het leven is vol teleurstellingen. Tegenslag en pech horen
ook bij het werkzame leven van een compliance officer. Je
hebt immers niet alleen met jezelf te doen, maar ook met andere
mensen; en de omstandigheden waarin je moet werken,
kies je niet zelf. Een echt onafhankelijke positie, wellicht
mede vormgegeven met een rechtsbescherming zoals ORleden
hebben, kan helpen. Maar onverstoorbaarheid kun je
ook oefenen. En de filosofie kan daarbij helpen.
Het Stoïcisme is een filosofische stroming die zo’n 2300 jaar
geleden is ontstaan en vooral bekend is geworden door twee
Romeinen: Seneca en Marcus Aurelius.2 Seneca was onder
andere leermeester van keizer Nero; hij werd uiteindelijk
door Nero gedwongen om zelfmoord te plegen en dat
heeft hij gelaten en onverstoorbaar gedaan – ‘practice what
you preach’ in optima forma. Marcus Aurelius was zelf een
en drinkt, dus zorg dat je voldoende eet en drinkt.5 De derde
betekenis is voor nu de belangrijkste: mensen zijn redelijke
wezens; karakteristiek voor de mens als mens is dat hij
beschikt over verstand, over het vermogen om na te denken.
De conclusie die hieruit volgt is dat mensen optimaal mens
zijn en dus een goed en deugdzaam leven leiden, wanneer ze
zich laten leiden door hun verstand en zichzelf onafhankelijk
maken van emoties of uitwendige machten.
Deze nadruk op het verstand zien we vele eeuwen later terug
bij de grote verlichtingsfilosoof Immanuel Kant. Ik citeer
een passage uit zijn werk. Ik vind dit één van de mooiste illustraties
– om het zwaar aan te zetten, uit de geschiedenis
van de mensheid –, van het belang van ons innerlijk kompas
en het eindigt met een lijfspreuk die de compliance officer
goed past:
‘Verlichting is het uittreden van de mens uit de
onmondigheid die hij aan zichzelf te wijten heeft. Onmondigheid
is het onvermogen zich van zijn verstand
te bedienen zonder de leiding van een ander. Men
heeft deze onmondigheid aan zichzelf te wijten, wanneer
de oorzaak ervan niet in een gebrek aan verstand,
maar in een gebrek aan vastberadenheid en aan moed
ligt, zich van zijn verstand zonder leiding door een
ander te bedienen. Sapere aude. Heb de moed, je van
je eigen verstand te bedienen! is derhalve de zinspreuk
van de Verlichting’.6
Marcus Aurelius laat in zijn persoonlijke notities voortdurend
zien dat het innerlijk kompas gericht moet zijn op eerlijkheid,
op rechtvaardigheid, op het algemeen belang. En
dat is iets anders dan gemakzuchtig gebruik van de spiegeltest:
past deze handeling bij mijn persoonlijke inzichten, gevoelens
en instincten? Gebruik maken van je innerlijk kompas
is hard werken, je moet voortdurend reflecteren op jezelf
en je moet jouw persoonlijke inzichten, gevoelens en instincten
toetsen aan rechtvaardigheid en algemeen belang.7
En durf daarbij ook in de spiegel van een ander te kijken!
Verdoe wat er nog van je leven rest niet met gedachten
over anderen, wanneer je die niet op iets van algemeen
belang betrekt. Je berooft namelijk jezelf van de
gelegenheid iets anders te doen wanneer je probeert je
voor te stellen wat deze of gene doet en waarom, wat
hij zegt, denkt en in zijn schild voert en nog meer van
dat soort dingen, waardoor je aandacht afgeleid wordt
van je eigen innerlijk kompas.
Romeinse keizer, in de jaren 161-180 na Christus. Met recht
een man van de praktijk. Om in de praktijk als een goed
mens overeind te blijven, beoefende hij de filosofie. Niet alleen
door filosofische theorieën te doorgronden, maar juist
ook door zich die filosofie eigen te maken. Een belangrijke
oefening hiertoe was het maken van notities, om de algemene
leefregels van de Stoa te benoemen, te actualiseren en
te verinnerlijken. Deze aantekeningen van Marcus Aurelius
zijn voor ons bewaard gebleven als Persoonlijke notities.3
In deze boekenkast beschrijf ik drie belangrijke leefregels
van Marcus Aurelius en ik geef een hedendaagse uitwerking
van deze leefregels. Ik doe dit in het besef dat je nooit volledig
recht kan doen aan een antieke auteur door hem zomaar
te verplaatsen naar de eenentwintigste eeuw, omdat onze
wereld een hele andere wereld is dan destijds. Toch waag ik
me hieraan, want ik meen dat ook antieke filosofen het verdienen
om nog steeds gelezen te worden omdat ze ons nog
steeds kunnen inspireren. Daarnaast, de Stoïcijnse filosofie
heeft een enorme invloed gehad op ons, op wie we heden
ten dage zijn, mede door haar invloed op het Christendom
en grote filosofen als Immanuel Kant.
U heeft op dit moment geen toegang tot de volledige inhoud van dit product. U kunt alleen de inleiding en hoofdstukindeling lezen.
Wanneer u volledige toegang wenst tot alle informatie kunt u zich abonneren of inloggen als abonnee.
