Redactioneel

De decembermaand is traditioneel een periode met (duurzame?) cadeaus, gezelligheid, pepernoten en (fairtrade?) chocola. Wellicht wat minder chocola dan afgelopen jaren nu de chocola namelijk een stuk duurder is dan in 2023. De oorzaak? De mislukte cacao-oogst in Ivoorkust en Ghana. Ook de prijs van koffiebonen rijst de pan uit. De oorzaak zou onder meer de droogte in Brazilië zijn. Droogte, overstromingen, extreme hitte, het heeft allemaal impact op mens en natuur, en op de voedselproductie en uiteindelijk ook op de prijs van voedsel. Of dit komt door klimaatverandering? Dat kunnen wij niet vaststellen. Maar dat er steeds meer aandacht is voor klimaat, natuur en duurzaamheid in het levensmiddelenrecht is een feit.

Daarom koos de redactie voor het eerste dubbelnummer van het Tijdschrift voor Levensmiddelenrecht het thema: duurzaamheid. Duurzaamheid is namelijk niet meer weg te denken uit onze maatschappij en het toezicht. Of duurzaamheid ook doorwerkt in de evenredigheids- en proportionaliteitstoets en op die manier een plek heeft binnen het levensmiddelenrecht, is nog maar de vraag. Zo lezen wij in de column van Jaap Roording, Divisiehoofd Juridische Zaken bij de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Het raakt de terecht hoge eisen die consumenten stellen aan voedselveiligheid. Tegelijkertijd moeten toezichthouders rekening houden met de impact van terugroepacties voor bedrijven. Dit zien wij op het gebied van schadelijke levensmiddelen ook terug in de rechtspraak over dit onderwerp. Is (het terugroepen en vervolgens) de vernietiging van dergelijke levensmiddelen de enige (en beste) optie? Of zijn er duurzamere manieren om schadelijke levensmiddelen te weren uit te maatschappij? En biedt het recht van de Europese Unie deze opties ook? Een beschouwing hierover treft u aan in de annotatie van Silvia Gawronski bij de uitspraak van het College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb) over een partij geïmporteerde sesamzaad met een te hoge hoeveelheid ethyleenoxide.

Niet alleen in het toezicht van de NVWA komt het thema terug, ook bij de Autoriteit Consument & Markt (ACM). De ACM heeft de prijsvorming in de voedselketen jarenlang gemonitord (de 'agro-nutri monitor'). Daarbij is onder meer onderzocht welke drempels er zijn voor de verduurzaming van de productie van belangrijke agrarische producten. Caroline Wolberink en Jeroen Algera beschrijven in hun artikel de belangrijkste resultaten en aanbevelingen die de ACM aan de minister van LNV deed. In hoeverre zijn deze aanbevelingen opgevolgd? En wat kunnen wij verwachten van het coalitieakkoord? Hoe staat het nu met de mogelijkheden om sectorbrede duurzaamheidsafspraken verenigbaar te maken met het (Europese) mededingingsrecht? In de bijdrage van Annabel Kingma wordt toegelicht wat de stand van zaken is en waar de kansen liggen ook als levensmiddelen duurder kunnen worden als gevolg van sectorbrede duurzaamheidsafspraken.

In datzelfde kader schrijven Willy Baltussen, Frank Bunte en Coen van Wagenberg over True Cost Accounting (TCA). TCA is een mogelijk nieuw meetinstrument dat duurzaamheid in de brede zin kan beoordelen. Denk aan natuur, milieu, menselijke gezondheid, sociale omstandigheden, dierenwelzijn en de economie. In hun artikel beschrijven zij hoe dit instrument een rol kan spelen in de verduurzaming van voedselproductie en -consumptie. In dit rijtje van toezichthouders kan natuurlijk Skal, de toezichthouder op het gebied van de biologische keten niet ontbreken. Dat Skal niet stilzit, bewijst de uitspraak van het CBb over de decertificering van B.V. Graanhandel waarover Bernd van der Meulen heeft geannoteerd.

Ook in branche zelf is het thema booming. Heeft het zin om de bewaartemperaturen aan te passen uit duurzaamheidsoverwegingen? Dat lezen wij in het artikel van Silvia Gawronski en Alicia Zwanikken. Zij stellen in hun bijdrage de vraag of het bijstellen van de bewaartemperatuur onderaan de streep daadwerkelijk duurzamer is en of het op een veilige wijze kan plaatsvinden. Hoewel er vanuit de branche veel duurzame initiatieven komen, zien wij tegelijkertijd dat sprake kan zijn van greenwashing. Bedrijven maken regelmatig gebruik van duurzaamheidsclaims. Niet zelden zijn deze claims onvoldoende onderbouwd, vaag en daarmee misleidend, stelt Sandra Molenaar van de Consumentenbond.

Naast de toezichthouder en de branche, is een andere grote speler natuurlijk de consument. Hoewel de ACM concludeert dat de meerderheid van de consumenten nog niet bereid is te betalen voor duurzame producten, is een steeds grotere groep consumenten wel meer gericht op duurzaamheid. Waar een (of twee) decennia geleden steeds meer mensen een vegetarisch dieet gingen volgen, zijn er nu steeds meer mensen die kiezen voor vegan. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) zijn er in Nederland in 2024 in ieder geval 70.000 veganisten. Opmerking verdient dat dit aantal volgens de vegetariërsbond veel hoger ligt, namelijk op 261.000, en dat al in 2020.

In dat kader is het interessant te bezien of het mogelijk is om de productie en dus ook de consumptie van dierlijke eiwitten te verminderen en te richten op plantaardige eiwitten of zelfs zuivel uit het lab. Sinds een aantal jaar staat de eiwittransitie zowel nationaal als internationaal hoog op de beleidsagenda. Miriam Urlings brengt in haar artikel op duidelijke wijze de complexe balans tussen de doelen van beleid (bijv. duurzaamheid, voedselzekerheid en volksgezondheid) en wetgeving (bijv. voedselveiligheid) rondom de ontwikkeling van alternatieve zuiveleiwitten in de eiwittransitie in beeld. Een ander belangrijk onderwerp voor de consument zijn 'natuurlijke' producten. Natuurlijke cosmetica, levensmiddelen, shampoos, kleding, bloemen, planten. Al decennia wordt er in de (juridische) wetenschap geschreven over de term 'natuurlijk', maar de associaties die het oproept blijken voor iedereen anders te zijn. Wat 'natuurlijk' precies betekent, en welke juridische kaders er zijn, lezen wij in het artikel van Alie de Boer. Zij beschrijft in haar artikel dat er weinig specifieke eisen worden gesteld aan het gebruik van de term 'natuurlijk' op een etiket van een voedingsproduct.

Recent ontstond in Frankrijk ophef over het gebruik van pesticiden op bloemen en planten. De reden was een uitspraak over het overlijden van een 11-jarig meisje aan leukemie. Haar ouders kregen een schadevergoeding omdat, na jarenlang procederen, bleek dat deze leukemie is ontstaan nu de moeder van het meisje – zelf bloemist – in aanraking kwam met bestrijdingsmiddelen tijdens haar zwangerschap. Dit soort zaken – vooral bekend van Amerikaanse films als Erin Brockovich en A civil Action – spelen in Nederland nog niet. Dat neemt niet weg dat in Nederland ook in de rechtspraak steeds meer aandacht is voor ziektes zoals kanker als gevolg van omgevingsfactoren veroorzaakt door uitstoot van fabrieken en/of het gebruik van pesticiden. Zo deed de rechtbank Noord-Nederland in juni 2023 een uitspraak over de wettelijk toegestane pesticiden voor de teelt van lelies. Erwin Alblas schrijft daarover en de daaropvolgende ontwikkelingen in zijn bijdrage.

Ondertussen heeft de Europese Commissie aandacht voor het alarmerende tempo van wereldwijde ontbossing. Ontbossing heeft niet zelden te maken met de wens om meer voedingsmiddelen te kunnen produceren. De Europese Commissie wil ontbossing tegengaan in de strijd tegen de wereldwijde klimaatcrisis. Thomas Giesbertz gaat in zijn signalering in op het uitstel van de implementatie van de Europese Ontbossingsverordening en de recente publicatie van onder meer een broodnodige leidraad van de Europese Commissie bij deze verordening.

Duurzaamheid speelt niet alleen op nationaal of Europees niveau. De klimaatcrisis speelt immers wereldwijd en is daarmee niet binnen de Nederlandse (of Europese) grenzen op te lossen. Daarom bevat dit themanummer een exotisch uitstapje naar Brazilië. Gerardo Figueiredo Junior, advocaat in Brazilië schrijft in zijn annotatie over de uitspraak van de Superior Court of Justice tussen de Braziliaanse Association of Food Industries en anderen tegen Brazilië. In deze zaak is uitspraak gedaan over de etikettering van voedselproducten die genetisch gemodificeerde organismen (GGO's) bevatten.

Duurzaamheid is inmiddels een onmisbaar onderdeel van zowel regionale, nationale als Europese beleidskaders. De overheid, toezichthouders, bedrijven, maatschappelijke organisaties maar ook consumenten worden steeds vaker aangesproken op en in voorkomende gevallen verantwoordelijk gesteld voor hun rol en impact op het milieu. Hierbij krijgt de rechterlijke macht een steeds grotere rol. Denk daarbij aan rechtszaken tegen Shell en Tata Steel. Dat de rechter wordt aangezocht betekent niet dat de rol van toezichthouders al (volledig) is uitgespeeld. Op dit moment hebben toezichthouders nog een relatief geringe impact als het gaat om duurzaamheid. Het is (nog) geen topprioriteit en toezichthouders lijken ogenschijnlijk nog in een 'verkennende fase' te zitten. Het onderwerp duurzaamheid is maatschappelijk gezien te groot om het daarbij te laten. Wij denken dat onderzocht kan worden hoe de rol van de toezichthouders bij het faciliteren van verdere (sectorbrede) verduurzaming nog verder kan worden ontwikkeld. Als toezichthouders, zo volgt ook uit de bijdragen in dit dubbelnummer, ergens een stempel op kunnen gaan drukken de komende jaren is dat het faciliteren van verdere (sectorbrede) verduurzaming.

Ten slotte wensen wij u veel leesplezier!

Namens de redactie,

Diederik Schrijvershof en Mahboebeh Alipour