Ter Visie - PostNL keert op zijn schreden terug

In het FD van 18 april kwalificeert hoogleraar filosofie René ten Bos de ‘gezondheidssituatie’ van het kapitalisme, in het bijzonder sinds de crisis van 2008, als zorgwekkend. Het kapitalisme heeft te lang geprobeerd de waarde van arbeid te verminderen en het systeem van sociale voorzieningen af te breken. Daar is op zichzelf niets mis mee, zo lang als kapitalisme door innovatie als een phoenix uit zijn as kan herrijzen. Als die innovatie zich onvoldoende manifesteert, blijft het beeld van botte bezuiniging overheersen. Voort wijst Ten Bos op het feit dat politici en ondernemers te veel vertrouwen houden in oude wondermiddelen, zoals de markt: ‘Als er iets is wat het hele systeem weer aan het lopen krijgt, zo is de redenering, dan is het de markt’. De markt kent echter vele feilen. Ongelijke machtsposities is er een van. Als de markt zaligmakend was, hadden we Titel 10 van Boek 7 BW niet nodig gehad.

Bovenstaande analyse bevat duidelijke aanknopingspunten ter duiding van de situatie van de pakketbezorgers bij PostNL. Weinig innovatie, wel beperking van rechtsbescherming van de bezorgers door hen als zelfstandigen te beschouwen, een (onterecht) vertrouwen op de disciplinerende rol van de markt – die natuurlijk amper bestaat in de situatie van pakketbezorging, waar PostNL de scepter zwaait en zich intensief bemoeit met de wijze waarop de pakketbezorgers hun werk verrichten. Zo intensief zelfs, dat enkele rechters al door de opdrachtgever-opdrachtnemer-constructie hebben heengeprikt en hebben geoordeeld dat de verhouding als een arbeidsovereenkomst te kenschetsen valt.

Het gemor jegens PostNL was niet van de lucht. De FNV had grote moeite met het stukloon van de pakketbezorgers en de (mede daaruit voortvloeiende) hoge werkdruk. De PvdA heeft PostNL hofleverancier van schijnzelfstandigheid genoemd en ook de VVD, die bij monde van fractievoorzitter Halbe Zijlstra meent dat flexwerken de norm moet worden, vindt dat PostNL een grens heeft overschreden. Enkele (dreigende) boetes wegens overtreding van de arbeidsomstandighedenwetgeving en een schimmige deal met de fiscus maken het beeld er niet rooskleuriger op voor PostNL. Het zal in het licht van al deze omstandigheden zijn dat PostNL medio april de koers heeft verlegd: er komen nog slechts werknemers in.

Van volledig zpp-schap (tot 1 juli 2015), via keuze voor zzp-schap of arbeidsovereenkomst (van 1 juli 2015 tot medio april 2016), naar volledig werken via arbeidsovereenkomsten. Zo is de weg die PostNL ten aanzien van de pakketbezorgers heeft bewandeld samen te vatten. Deze weg is opmerkelijk, omdat zij in de huidige tijd contra-intuïtief is: groeide het aantal zzp’ers nu niet juist, mede omdat werkgevers geen zin meer hadden in de arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd? Daar komt bij dat niet elke pakketbezorger op een vaste baan zit te wachten: de verdiensten zijn immers hoger als zelfstandige, vermoedelijk mede wegens de door experts als te ruimhartige bestempelde zelfstandigen- en startersaftrek. PostNL heeft deze wens versterkt door de bezorgers die in de tussenfase een arbeidsovereenkomst kozen, minder te laten verdienen – PostNL moest immers premies gaan inhouden. Slechts een slordige 10% koos voor werknemerschap. Wie echter nu nog als zelfstandige voor PostNLwil blijven werken, kan dat doen, maar nieuwe komen er bij PostNL niet meer in. Wel is mogelijk dat de pakketbezorger in kwestie in dienst is van een andere werkgever die een contract met PostNL heeft gesloten. Wie de keuze voor zelfstandigheid maakt, kan overigens achteraf nog steeds, met potentieel succes, klagen bij de rechter dat de verhouding toch in werkelijkheid een arbeidsovereenkomst was, al is denkbaar dat deze personen, na met open ogen de keuze te hebben gemaakt, niet op veel rechterlijke sympathie kunnen rekenen.

PostNL gooit de reden voor de koerswijziging overigens niet op de maatschappelijke onrust, maar geeft een geheel eigentijdse reden: ‘We plaatsen een wasmachine en nemen de oude weer mee. Een consument wil dat één keer per week zijn koelkast gevuld gaat worden. Dat zijn logische werkzaamheden voor pakketbezorgers. Dan heb je een bepaalde stabiliteit nodig, een groep mensen die hoge kwaliteit levert. Een vertrouwd gezicht dat jou vriendelijk te woord staat’, aldus Herna Verhagen, voorzitter van de Raad van Bestuur.

Een vorm van innovatie dus – de pakketbezorger als handyman en vertrouwd gezicht – én meer bescherming dan voorheen. Luidt PostNL een kentering in? Zouden wij dan toch, in de woorden van minister Asscher, wat wij vroeger normaal vonden, weer normaal gaan vinden? Dat lijkt een voorbarige conclusie. Zo lang de arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd te zwaar beladen is, is het een vrome wens dat werkgevers massaal zullen terugkeren naar deze contractsvorm. De keuze voor ‘flex’ hangt altijd samen met de mate van inflexibiliteit van het alternatief. Wat de zaak PostNL wel laat zien, is dat er grenzen zijn aan wat een bedrijf op het terrein van flexibiliteit vermag. Grenzen die door politiek, rechterlijke macht en belangenorganisaties worden bewaakt.