De dramaturgie van corporate governance
prof. dr. A.B. Hoogenboom*
In dit artikel wordt corporate governance geanalyseerd als een toneelspeel. Op het juiste moment zeggen de hoofd- en bijrolspelers de juiste tekst voor het juiste publiek. Backstage interesseren de cynische acteurs zich niet voor het onderwerp. Maar er zijn ook oprechte spelers waarvoor dat niet geldt. Bent u een cynicus, of een oprechte speler? Mijn gevaarlijke gedachte is dat corporate governance een toneelstuk is waar acteurs teksten uitspreken die naadloos passen in wat het publiek verwacht.
Artikel kopen € 79,00 excl. BTW
In plaats van abonneren kunt u dit artikel ook afzonderlijk kopen.
Op het toneel wordt een beeld gecreëerd van transparantie, matiging, verbeterende interne controle en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Acteurs spreken op het juiste moment over Tabaksblat, citeren Sarbanes-Oxley, benadrukken om de paar zinnen het belang van compliance en benadrukken het belang van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Toneel is ongelijk aan de werkelijkheid. Als we uit de magische wereld van het theater weer het daglicht zien, knipperen we niet voor niets met de ogen. Voor de korte duur zijn we meegevoerd in een spel met de werkelijkheid, maar de mise-en-scène van het toneel is niet gelijk aan de corporate boardroom op maandagochtend. Iedereen weet dat ook, maar lang niet iedereen spreekt daar ook over. Als acteurs niet in de spotlights staan, spreken en handelen zij anders dan voor hun publiek. Mijn gevaarlijke gedachte ontleen ik aan het werk van een van de bekendste Amerikaanse sociologen, die begrippen uit de toneelwereld gebruikt om te analyseren hoe mensen hun gedrag afstemmen op hun omgeving. In 1959 publiceert Erving Goffman De dramaturgie van het dagelijks leven, waarin sociale interacties worden vergeleken met toneelspelen. Ik word ’s ochtends niet wakker als hoogleraar, evenmin als een commissaris wakker wordt als commissaris of een CEO als CEO. Ieder van ons speelt een rol al naar gelang de tijd, plaats en het aanwezige publiek. Als ik een collegezaal binnenloop, verwacht de zaal vol met studenten een bepaalde voorstelling van mij; zodra een commissaris in een vergadering met de raad van bestuur de strategie voor de onderneming bespreekt, bestaan bepaalde verwachtingen bij het aanwezige publiek over de soort van teksten die moeten worden gesproken; en als een CEO een toelichting geeft op het jaarverslag op een persconferentie, past ook hij zijn tekst, lichaamstaal, kleding, toonzetting en powerpointpresentatie aan de tijd, de plaats en de verwachtingen van het aanwezige publiek aan. In de kern, zo zegt Goffman, spelen mensen in sociale interacties toneel: van de serveerster in een café, de bankbediende, een prostituee, de voetbaltrainer en de moeder. Shakespeare dichtte: ‘Life’s a stage and each must play his part’. Voor de Nyenrode bundel Commissarissen van nu voerde ik gesprekken met commissarissen. Aad Jacobs vertelde mij dat voorafgaande aan de presentatie van de code-Tabaksblat de aanwezigen in kleine groepjes van gedachten wisselden over corporate governance. Menig kritisch geluid werd vernomen over de zin, maar in het bijzonder de onzin, van meer en nieuwe regels. Totdat de voorzitter Tabaksblat het podium betrad en de relatief kleine – en veilige – omgeving van de tête-à-têtes opging in een veel groter podium waartoe het publiek zich en masse richtte. De rolverhoudingen veranderen vervolgens. De mise-en-scène verandert. De belichting wordt anders. De verwachtingen ook. De voorstelling kan beginnen. Dit is Goffman in optima forma, de dramaturgie van de handeling wijzigt zich. Een nieuwe hoofdrolspeler betreedt het toneel. De plaats, de locatie en de verhoudingen tussen hoofd- en bijrolspelers wijzigen zich en het publiek past zich aan. Tabaksblat spreekt een tekst die hoort bij het tijdsgewricht en de tijdgeest. Hij kan niet anders, omdat niet zozeer deze zaal met ondernemers dat van hem verwacht, maar het grotere publiek daarbuiten, in de Tweede Kamer en delen van de samenleving. Velen zijn zich bewust van het dramaturgische karakter van de voorstelling en spelen mee. ‘Het bewaren van zo’n overeenstemming aan de oppervlakte, zo’n vernisje van consensus, wordt bevorderd wanneer elke deelnemer zijn wensen verbergt achter uitspraken waarin waarden verkondigd worden die elke aanwezige wel met de mond moet belijden’, aldus Goffman. Anderen zijn zich van dit alles niet bewust en spelen ook mee, omdat zij geloven in de voorstelling en de teksten die worden uitgesproken door hoofd- en bijrolspelers. Goffman plaatst ons als toneelspelers langs een continuüm. Aan het ene uiterste zien we iemand die een voorstelling geeft en geheel opgaat in zijn eigen rol. Dat kan omdat hij oprecht overtuigd is van zijn rol en bovenal van de teksten die hij uitspreekt. Aan het andere uiterste ziet Goffman iemand die een voorstelling geeft, doch in het geheel niet gelooft in zijn eigen act. Waarom? Omdat deze toneelspeler dwars door zichzelf en de voorstelling de dramaturgie van corporate governance heenkijkt en dit toneelstuk opvoert omdat het publiek (afhankelijk van tijd, plaats en locatie) wordt bespeeld, louter als middel om later andere – veelal persoonlijke – doeleinden te bereiken. Goffman onderscheidt dan ook twee soorten spelers: de oprechte mens en de cynicus. De eerste gelooft echt in de woorden die hij spreekt, de indruk die hij maakt op het publiek en dus de voorstelling in haar geheel. De laatste staat cynisch tegenover de dramaturgische handeling. Maar beiden spelen een rol. Zij dragen een masker, gelijk in de klassieke drama’s, en spreken gedragen hun teksten al naar gelang het tijdstip, de plaats en de locatie. Ieder van ons speelt een rol en de oprechte mens is zich niet meer bewust van de rol die hij speelt: het individu is de rol geworden. Zij zijn naadloos in elkaar overgegaan. Ik kijk soms op zondagochtend naar Amerikaanse kerkdiensten waar televisiedominees letterlijk en figuurlijk met passie en gevoel voor presentatie het woord Gods aan hun publiek verkondigen. Ik ga ervan uit dat zij overwegend geloven in de rol die zij spelen. Hetzelfde geldt voor de Imam die het woord van Allah verkondigt. Zij zijn de rol die zij spelen. Zij ontlenen hun identiteit aan deze rol en zijn ook in andere sociale interacties veelal de dominee, de imam of de premier. Goffman spreekt hier over ‘façades’: ‘dat deel van de voorstelling die het individu geregeld een algemeen en blijvend houvast geeft voor definities van de situatie ten behoeve van degenen die de voorstelling bijwonen’. Niet voor niets begint Goffman zijn inleiding met de zin dat wij in nieuwe sociale interacties steeds op zoek zijn naar informatie over nieuwe gesprekspartners. Hiervoor bestaat een aantal praktische redenen. Informatie over iemand draagt bij tot een definitie van de situatie. Op grond hiervan zijn we over en weer in staat in te schatten wat we van elkaar mogen verwachten en dus welke teksten horen bij dit nieuwe toneel. Wij passen onze teksten aan het publiek aan en het publiek past zijn (non)verbale gedrag aan de spreker aan. ‘Life’s a stage and each must play his part’. Op verschillende corporate-governancepodia worden toneelspelen opgevoerd door hoofd- en bijrolspelers (bestuurders, toezichthouders, management), souffleurs (juristen, consultants, accountants) en bijvoorbeeld decorbouwers (media, congresbureaus). Ik gebruik denkbeelden van Goffman die ik vervlecht met corporate-governanceontwikkelingen.
U heeft op dit moment geen toegang tot de volledige inhoud van dit product. U kunt alleen de inleiding en hoofdstukindeling lezen.
Wanneer u volledige toegang wenst tot alle informatie kunt u zich abonneren of inloggen als abonnee.
